کشتی گرفتن یعقوب با خداوند!
یکی از مشهورترین مطالبی که دربارهی یهودیت و کتاب مقدس آن مطرح شده است، ماجرای شتی گرفتن حضرت یعقوب با خداوند است. یهودیان معتقدند که این مسئله واقعیت ندارد و در تورات چیز دیگری مطرح شده است. اما حقیقت چیست؟
احتمالاً همه خوانندگان عزیز این عبارت را شنیدهاند که در تورات ماجرای کشتی گرفتن حضرت یعقوب با خداوند ذکر شده است. این مطلب، مسئلهای است که بسیار مطرح شده و بسیاری دربارهی آن قلم زدهاند. اما یهودیان این مئله را یک شبهه میدانند که اساساً صحت ندارد و ناشی از اشتباه ترجمه است.
طرح مسئله
ماجرای کشتی گرفتن حضرت یعقوب علیهالسلام با خداوند در کتاب تورات (که کتاب مقدس یهودیان است و طبعاً همهی آنها آن را قبول دارند) آمده است. این ماجرا در چند آیه شرح داده شده است که در زیر متن کامل آیات، به همراه ترجمه آمده است (تورات، سفر برشیت، فصل سیودوم، آیات 25 تا 33):
כה וַיִּוָּתֵ֥ר יַעֲקֹ֖ב לְבַדּ֑וֹ וַיֵּאָבֵ֥ק אִישׁ֙ עִמּ֔וֹ עַ֖ד עֲל֥וֹת הַשָּֽׁחַר׃ כו וַיַּ֗רְא כִּ֣י לֹ֤א יָכֹל֙ ל֔וֹ וַיִּגַּ֖ע בְּכַף־יְרֵכ֑וֹ וַתֵּ֙קַע֙ כַּף־יֶ֣רֶךְ יַעֲקֹ֔ב בְּהֵֽאָבְק֖וֹ עִמּֽוֹ׃ כז וַיֹּ֣אמֶר שַׁלְּחֵ֔נִי כִּ֥י עָלָ֖ה הַשָּׁ֑חַר וַיֹּ֙אמֶר֙ לֹ֣א אֲשַֽׁלֵּחֲךָ֔ כִּ֖י אִם־בֵּרַכְתָּֽנִי׃ כח וַיֹּ֥אמֶר אֵלָ֖יו מַה־שְּׁמֶ֑ךָ וַיֹּ֖אמֶר יַעֲקֹֽב׃ כט וַיֹּ֗אמֶר לֹ֤א יַעֲקֹב֙ יֵאָמֵ֥ר עוֹד֙ שִׁמְךָ֔ כִּ֖י אִם־יִשְׂרָאֵ֑ל כִּֽי־שָׂרִ֧יתָ עִם־אֱלֹהִ֛ים וְעִם־אֲנָשִׁ֖ים וַתּוּכָֽל׃ ל וַיִּשְׁאַ֣ל יַעֲקֹ֗ב וַיֹּ֙אמֶר֙ הַגִּֽידָה־נָּ֣א שְׁמֶ֔ךָ וַיֹּ֕אמֶר לָ֥מָּה זֶּ֖ה תִּשְׁאַ֣ל לִשְׁמִ֑י וַיְבָ֥רֶךְ אֹת֖וֹ שָֽׁם׃ לא וַיִּקְרָ֧א יַעֲקֹ֛ב שֵׁ֥ם הַמָּק֖וֹם פְּנִיאֵ֑ל כִּֽי־רָאִ֤יתִי אֱלֹהִים֙ פָּנִ֣ים אֶל־פָּנִ֔ים וַתִּנָּצֵ֖ל נַפְשִֽׁי׃ לב וַיִּֽזְרַֽח־ל֣וֹ הַשֶּׁ֔מֶשׁ כַּאֲשֶׁ֥ר עָבַ֖ר אֶת־פְּנוּאֵ֑ל וְה֥וּא צֹלֵ֖עַ עַל־יְרֵכֽוֹ׃ לג עַל־כֵּ֡ן לֹֽא־יֹאכְל֨וּ בְנֵֽי־יִשְׂרָאֵ֜ל אֶת־גִּ֣יד הַנָּשֶׁ֗ה אֲשֶׁר֙ עַל־כַּ֣ף הַיָּרֵ֔ךְ עַ֖ד הַיּ֣וֹם הַזֶּ֑ה כִּ֤י נָגַע֙ בְּכַף־יֶ֣רֶךְ יַעֲקֹ֔ב בְּגִ֖יד הַנָּשֶֽׁה׃
25 و یعقوب تنها ماند، و مردی تا سیدهدم با او کشتی گرفت. 26 دید که نمیتواند از عدهی او برآید و دست به ران او برد و در کشتی با او به ران یعقوب آسیب زد. 27 و گفت رهایم کن که سپیده دمیده است، و گفت رهایت نمیکنم تا این که برایم دعا کنی 28 و به او گفت اسمت چیست و گفت یعقوب 29 و گفت: دیگر یعقوب نیستی بلکه اسراییل هستی، چون با خداوند و با مردم مجاهده کردی و پیروز گشتی. 30 و یعقوب پرسید و گفت لطفاً نامت را بگو و گفت چرا راجع به اسمم میپرسی و آنجا او را دعا کرد. 31 و یعقوب نام آن مکان را «پنیال» نامید چون خداوند را رو در رو دیدم و نجات یافتم. 32 و آن گاه که از پنوئل گذشت خورشید بر او تابید در حالی که او از رانش میلنگید. 33 از این رو بنیاسراییل عرقالنساء را که روی ران است تا به امروز نمیخورند، چون (خداوند) به ران یعقوب بر عرقالنساء آسیب زد.
(تورات، سفر برشیت، فصل 32، آیات 25 تا 33)
در آیات فوق به صراحت لفظ «الوهیم» آمده است که به معنی خداوند است. یعنی بر اساس این آیات خداوند با حضرت یعقوب کشتی گرفت و جالب این که یعقوب بر او پیروز شد و برای این که رهایی یابد به ران یعقوب آسیب زد!
جواب یهودیان به این مسئله
در پاسخ به این اشکال، یهودیان چند جواب مطرح کردهاند که لازم است آنها را بررسی کنیم.
انجمن کلیمیان تهران در اسفند 1385 در مطلبی جواب این اشکال را در چند قسمت داد. میتوانید این جوابیه را در اینجا ببینید. این جوابیه را در بخشهای جدا مورد تجزیه و تحلیل قرار میدهیم.
جواب اول: ترجمهی اشتباه کلمهی الوهیم
اصلیترین جوابی که به این اشکال دادهاند، همین مسئله است. در زبان عبری، لفظ אֱלֹהִים (الوهیم) دارای چند معنی است. یکی از این معانی خداوند است، امَا معنی دیگر این کلمه فرشته است. البته لازم به ذکر است در جوابیه انجمن کلیمیان آدرس آیات مزبور اشتباه ذکر شده است.
جواب دوم: نقل ماجرا در کتاب هوشع نبی
این ماجرا (کشتی گرفتن) علاوه بر تورات، در کتاب هوشع نبی هم به آن اشاره شده است. متن این آیات بدین شرح است:
ד בַּבֶּטֶן, עָקַב אֶת-אָחִיו; וּבְאוֹנוֹ, שָׂרָה אֶת-אֱלֹהִים. ה וַיָּשַׂר אֶל-מַלְאָךְ וַיֻּכָל, בָּכָה וַיִּתְחַנֶּן-לוֹ; בֵּית-אֵל, יִמְצָאֶנּוּ, וְשָׁם, יְדַבֵּר עִמָּנוּ.
4 در رحم برادر خود را دنبال کرد و پاشنهی او را گرفت، و با قدرت خویش با الوهیم گلاویز شد، 5 و با فرشته مجاهده کرد و غلبه یافت، گریست و به او التماس کرد؛ در بیتئل او را یافت و آن جا با ما صحبت کرد.
(کتاب هوشع، فصل 12، آیات 4 و 5)
یهودیان به این آیه که در کتاب هوشع نبی آمده استناد میکنند که در این جا صراحتاً لفظ فرشته آمده و بنابراین در آیهی فوق الذکر در تورات کلمهی الوهیم به معنی فرشته است.
جواب سوم: خداوند جسم نیست
کلیمیان ادعا میکنند که بر اساس عقاید یهود، خداوند جسم نیست و به ماده شباهت ندارد. بر این اساس چگونه ممکن است خداوند با یعقوب که انسان و طبیعتاً ماده است کشتی بگیرد؟! اصلاً چگونه ممکن است یعقوب خدایی را که جسم نیست ببیند؟!
جواب شیعه به یهودی
چوابهایی که یهودیان به این اشکال میدهند قابل تأمل است و ظاهراً این که یعقوب علیهالسلام با خداوند کشتی گرفته را مطلقاً رد میکند و کتشی گرفتن یعقوب را با فرشته میداند. اما اگر به این جوابها دقت کنیم و اندکی با متون یهود آشنایی داشته باشیم به نکاتی برمیخوریم که اثبات میکند به گفتهی تورات یعقوب با خدا کشتی گرفته نه با فرشته!
جواب اول: فرشته یا خداوند؟!
همانگونه که قبلاً توضیح داده شد، یهودیان ادعا میکنند که لفظ الوهیم در این آیه به معنی فرشته است نه خداوند.
برای این که این ادعا را بررسی کنیم، به یک واژهنامه عبری به عبری رجوع میکنیم. میتوان به جرأت گفت معروفترنی واژهنامه عبر به عبری، کتاب «המליון העברי המרוכז» تألیف آوراهام اونشوشان است. در این کتاب صفحه 25 ذیل مدخل به هیچ وجه نامی از מלאך (فرشته) نیامده است. البته معنی قاضی یا حاکم شرع در این کتاب تصریح شده که در آن بحثی نیست، امَا معنی فرشته که اینجا مورد اختلاف است در کتاب به هیچ عنوان ذکر نشده است. میتوانید برای دیدن سند به اینجا مراجعه کنید.
جواب دوم: استفاده مکرر از الوهیم به معنای خدا
نکته قابل ذکر دیگر این است که در سراسر تورات بارها و بارها لفظ الوهیم به معنای خداوند به کار رفته است و در هیچ جای دیگر از تورات، این لفظ به معنای فرشته نیامده است. برای مثال، در همین فصل از سفر برشیت، چندین بار الوهیم به معنای خدا آمده است و در عین حال، برای بیان فرشته لفظ מלאך به کار رفته است.
برای مثال، در آیه 2 از همین فصل (فصل 32) میخوانیم:
ב וְיַעֲקֹ֖ב הָלַ֣ךְ לְדַרְכּ֑וֹ וַיִּפְגְּעוּ־ב֖וֹ מַלְאֲכֵ֥י אֱלֹהִֽים׃
2یَعقُوو (یعقوب) به راهش ادامه داد و فرشتگان خداوند به او برخوردند.
(تورات، سفر برشیت، فصل 32 آیه 2)
همانطور که ملاحظه میشود، در این آیه عبارت מלאכי אלהים به معنی فرشتگان خداوند آمده است؛ یعنی מלאכים به معنی فرشتگان و אלהים به معنی خداوند.
جالبتر این که در آیه 4 (و همچنین آیه 7) لفظ מלאך به معنی قاصد و فرستاده آمده است.
از دیگر سو، در جای دیگری از همین فصل واژه אלהים به معنی خداوند به کار رفته است:
י וַיֹּאמֶר֮ יַעֲקֹב֒ אֱלֹהֵי֙ אָבִ֣י אַבְרָהָ֔ם וֵאלֹהֵ֖י אָבִ֣י יִצְחָ֑ק יְהוָ֞ה הָאֹמֵ֣ר אֵלַ֗י שׁ֧וּב לְאַרְצְךָ֛ וּלְמוֹלַדְתְּךָ֖ וְאֵיטִ֥יבָה עִמָּֽךְ׃
10 یَعقُوو (یعقوب) گفت: ای خداوند پدرم اَوراهام (ابراهیم)، و خداوند پدرم ییصحاق (اسحاق)، ای خداوند که به من گفتی به سرزمینت و به زادگاهت برگرد، با تو خوبی خواهم کرد.
(تورات، سفر برشیت، فصل 3، آیه 10)
به وضوح دیده میشود که در این آیه لفظ אלהים دو بار به معنی خداوند آمده و حتی همردیف יהוה بیان شده است.
بنابراین میتوان نتیجه گرفت که واژه אלהים در این آیات (و حتی در تمام تورات) صرفاً به معنی خداوند است.
جواب سوم: تغییر نام یعقوب به ییسرائل
اگر به آیاتی که در بالا ذکر شد دقَت کنیم، درمییابیم که درست پس از همین ماجرا بود که نام حضرت یعقوب علیهالسلام به «ییسرائل» (اسرائیل) تغییر یافت. در آیهی 29 میخوانیم: «و گفت: دیگر یعقوب نیستی بلکه اسراییل هستی، چون با خداوند و با مردم مجاهده کردی و پیروز گشتی.» این آیه دلیل این تغییر نام را صراحتاً این میداند که چون حضرت یعقوب با خداوند (و مردم) گلاویز شد و بر آنان چیه گشت بدین نام خوانده شد (ییسرائل یعنی کسی که با خداوند گلاویز شود).
بنابراین به صراحت متن این آیه حضرت یعقوب علیهالسلام از دیدگاه یهودیت با خداوند کشتی گرفته است نه با فرشتهای از فرشتگان خداوند!
جواب چهارم: نامگذاری آن مکان به نام پنوئل
در آیه 31 از فصل سیودم کتاب برشیت (آیاتی که در بالا ذکر شد) نقل شده که پس از کشتی گرفتن، حضرت یعقوب علیهالسلام نام آن محل را פנואל یا פניאל نامید.
بسیاری از متفکرین یهودی در کتابهای خود معنی «صورت خدا» را از این عبارت برداشت کردهاند نه «صورت فرشته». به عنوان مثال در کتاب Bible Dictionary Schaff (تألیف فیلیپ شاف، 1887 میلادی، نیویورک، صفحه 670) واژهی صورت خدا ترجمه شده است.
همچنین, اگر فرض کنیم אלהים معنی فرشته هم بدهد، امَا واژه אל (که به פנים اضافه شده است) تنها و تنها به معنی خداوند است. حال که معنی واژهی مشخص گردید به راحتی میتوان استنباط کرد که در این مورد אלהים معنی خداوند میدهد و نه فرشته؛ زیرا چگونه ممکن است که یعقوب علیهالسلام بگوید نام این محل را «صورت خدا» گذاشتم چون با فرشته رودررو شدم!
جواب پنجم: تجاوز به دینا و بازگشت به محل قبلی
ذکر داستان کشتی گرفتن حضرت یعقوب علیهالسلام در فصل 32 سفر برشیت، در ضمن نقل ماجرای روبهرو شدن یعقوب علیهالسلام با برادرش «عساو» بود که بر اساس آیات تورات یعقوب علیهالسلام شدیداً از عساو میترسید و برای جلب رضایت او تلاش کرد. برای کسب اطلاعات بیشتر فصل 32 را به طور کامل مطالعه کنید. پس از نقل داستان کشتی گرفتن حضرت یعقوب علیهالسلام، در فصل 33 به رویارویی دو برابر پرداخته میشود و ظاهراً ماجرا ختم به خیر میشود.
پس از استقرار خاندان یعقوب (که دیگر نامش به ییسرائل تغییر یافته است) در نزدیکی محل استقرار قوم عساو، در فصل 34 داستان دیگری مطرح میشود که بر صدق ادعای ما (که به اعتقاد یهود کشتی گرفتن یعقوب علیهالسلام با خدا بوده نه فرشته) صحه میگذارد.
ماجرایی که در این فصل 34 و بخشی از فصل 35 آمده به طور خلاصه بدین شرح است:
«دینا، دختر یعقوب علیهالسلام از لئا روز به گشتوگذار در شهر میپرداخت که توسط چند نفر از اهالی شهر ربوده و به وی تجاوز شد. وقتی خبر به یعقوب علیهالسلام و برادران دینا رسید، بسیار ناراحت شدند. پدر شخصی که به دینا تجاوز کرده بود نزد یعقوب آمد و از او خواست تا دینا را به همسری پسرش (که به دینا تجاوز کرده بود) بدهند. یعقوب و فرزندانش آنان را فریب دادند؛ بدین ترتیب که ابتدا گفتند ما تنها در صورت با شما وصلت خواهیم کرد که مردان شما ختنه شوند. اهال شهر پذیرفتند که تمام مردان و پسران شهر ختنه شوند. چند روز بعد که همهی اهالی شهر درد ختنه داشتند، فرزندان یعقوب به شهر حمله کردند و آنها را قتل عام کردند. پس از این جریان، خاندان یعقوب به همان جایی که در آن از عساو گریز داشت بازگشت.»
پس مشخص شد که آل یعقوب به دلیل داستانی که برای آنها در آن منطقه پیش آمد (تجاوز به دینا) به همان محل قبلی بازگشتند. اینک به این آیه توجه کنید:
ז וַיִּ֤בֶן שָׁם֙ מִזְבֵּ֔חַ וַיִּקְרָא֙ לַמָּק֔וֹם אֵ֖ל בֵּֽית־אֵ֑ל כִּ֣י שָׁ֗ם נִגְל֤וּ אֵלָיו֙ הָֽאֱלֹהִ֔ים בְּבָרְח֖וֹ מִפְּנֵ֥י אָחִֽיו׃
7 نظر به این که موقع فرار از پیش برادرش، آنجا خداوند به او ظاهر شد، آنجا قربانگاهی بنا نمود و آن محل را «ال بتئل» نامید.
(سفر برشیت، فصل 35، آیه 7)
دیدید که در این جا هم باز لفظ الوهیم معادل خداوند آمده است. جالبتر این که این بار خود یهودیان هم از لفظ الوهیم معنی «خداوند» را برداشت کردهاند. «موسی زرگری» و «ماشاءالله رحمانپور داود» که از بزرگترین اندیشمندان یهودی معاصر بودند در ترجمه فارسی تورات خود لفظ الوهیم را در این آیه دقیقاً به معنی خدا ترجمه کردهاند!
هر چند که این موضوع در مطالب دیگر جداگانه به تفصیل مورد بررسی قرار می گیرد، امّا در این جا به صراحت دیدیم که منظور تورات از لفظ الوهیم در جریان کشتی گرفتن یعقوب علیهالسلام خداوند است نه یک فرشته.
ادامه دارد